Friðrik BjörnssonVegan, vegetarian, grænmetisæta og grænkerar (íslenska hugtakið yfir vegan) eru hugtök sem heyrast æ oftar, en öll lýsa þau mataræði sem byggist á því að hætta neyslu kjöts.
Vegan mataræði sneiðir algerlega hjá dýraafurðum, á meðan grænmetisætur kunna að borða mjólkurvörur, egg og aðrar dýraafurðir, þó þær neyti ekki kjöts eða fisks. Þá eru „Pescatarians“ heiti yfir þá sem borða ýmiskonar sjávarfang, þó þeir neyti ekki kjöts.
Ástæður þess að fólk velur að sneiða hjá dýraafurðum eru eftirfarandi:
- Dýraverndunarsjónarmið
- Umhverfissjónarmið
- Heilsufarsástæður
- Trúarástæður
- Aðrar persónulegar ástæður
Hlutfall mannfjölda sem telst grænmetisætur og grænkerar er enn sem komið lágt í flestum löndum. Þó er umtalsverður hluti Indverja grænmetisætur eða tæplega þriðjungur (Wikipedia 2019). Samkvæmt tölum Gallup í Bandaríkjunum segjast tæplega einn af hverjum tíu vera grænmetisætur; 5-6% telja sig grænmetisætur og til viðbótar eru um 2-3% sem telja sig grænkera (vegan), en þetta hlutfall hefur lítið breyst frá 2012 (Gallup 2019c).
Framleiðsla og kaup fólks á grænkeramatvöru hefur þó aukist mikið í nágrannalöndunum. Sem dæmi má nefna að Max hamborgarakeðjan Í Svíþjóð hefur tífaldað sölu á grænmetisborgurum á 10 árum (svt.se 2019) og bandaríska fyrirtækið „Beyond Meat“ hefur notið gríðarlegrar velgengni allt frá því að það var stofnað árið 2009 (Marketwatch 2019). Fyrirtækið framleiðir borgara, pylsur og fleira með hráefni úr jurtaríkinu. Þá bárust jákvæðar fréttir af gengi bresku bakarískeðjunnar Greggs, ekki síst vegna nýrrar vöru sem það kynnti í upphafi árs: Vegan-útgáfu af pylsuhorninu svokallaða, einum af vinsælli réttum bakarísins (visir.is 2019).
Hefur neysla kjötvara breyst á Íslandi?
Neyslukönnun Gallup sýnir að þrátt fyrir að hlutfall hánotenda (þeir sem borða kjöt* vikulega eða oftar) hefur að mestu staðið í stað hefur lágnotendum (þeir sem borða kjöt* aldrei eða sjaldnar en einu sinni á ári) fjölgað verulega. Til að mynda var hlutfall þeirra sem aldrei borða svínakjöt 3,8% að meðaltali á árunum 2007-2009 en jókst í 6,3% að meðaltali árin 2016-2018 (sjá mynd 1).
Mynd 1: Á myndinni er sýnt meðalhlutfall þeirra sem segjast aldrei borða kjöt yfir fjögur þriggja ára tímabil. Sem dæmi, þá voru að meðaltali 6,3% sem sögðust aldrei borða svínakjöt árin 2016-2018, 4,5% sögðust aldrei borða nautakjöt, 3% sögðust aldrei borða kjúkling og 2,3% sögðust aldrei borða lambakjöt – að jafnaði, þessi þrjú ár 2016-2018.
Þrátt fyrir stækkandi hóp þeirra sem aldrei neyta áðurnefndra kjötvara hefur neysla og framleiðsla á sumum dýraafurðum eins og mjólk og eggjum verið að aukast. Framleiðsla á mjólk hefur aukist um 26% og framleiðsla á eggjum um 65% síðan 2008 (Hagstofan 2019). Neyslukönnun Gallup sýnir svipaða mynd og stóraukna neyslu Íslendinga á eggjum (Gallup 2019a).
Fleiri áhugaverðar breytingar hafa orðið á matarvenjum Íslendinga. Til að mynda hefur hlutfall þeirra sem borða brauð 5 sinnum í viku eða oftar minnkað úr 67% á árinu 2008 í 38% árið 2018 og hlutfall þeirra sem nota majones vikulega eða oftar hefur aukist úr 12% í 23% (Gallup 2019a). Breytt neysla á þessum afurðum gæti tengst ýmsum vinsælum kúrum og matarvenjum sem hvetja til neyslu á prótein- og fituríku mataræði í stað kolvetna, sem getur til viðbótar hvatt til aukinnar neyslu á kjöti og fiski, en einnig á smjöri og kolvetnissnauðu grænmeti eins og blómkáli. Könnun sem Gallup framkvæmdi á vormánuðum 2019 studdi þetta og þar kom í ljós að ríflega 7% Íslendinga fylgdi keto eða lágkolvetnafæði (Gallup 2019b).
Breytingar í neyslu Íslendinga á kjötvörum hafa verið mjög ólíkar eftir lýðfræðihópum.
Neysla ungra kvenna (18-24 ára) hefur tekið hvað mestum stakkaskiptum á undanförnum árum. Hlutfall ungra kvenna sem aldrei borðar kjöt hefur margfaldast frá árinu 2007 og mestu breytingarnar hafa orðið á síðustu tveimur árum. Að meðaltali sögðust rúm 5% kvenna aldrei borða svínkjöt á árunum 2007-2009 en þetta hlutfall nær þrefaldaðist á árunum 2016-2018. Mun stærri breytingar urðu þó á neyslu ungra kvenna á nautakjöti og lambakjöti þar sem hlutfall þeirra sem aldrei borðar nautakjöt og lambakjöt 4-5 faldaðist ef borin eru saman meðaltöl áranna 2007-2009 og 2016-2018. Enn fleiri sögðust vera hætt að borða kjúkling þegar borin eru saman sömu tímabil (sjá mynd 2).
Mynd 2: Á myndinni er sýnt meðalhlutfall ungra kvenna (18-24 ára) sem segjast aldrei borða kjöt yfir fjögur þriggja ára tímabil. Sem dæmi þá sögðust að meðaltali 16% aldrei borða nautakjöt á árunum 2016-2018, 14,3% sögðust aldrei borða svínakjöt, 13% sögðust aldrei borða lambakjöt og 10,6% sögðust aldrei borða kjúkling – að jafnaði, þessi þrjú ár 2016-2018.
Enn sem komið er það þó aðeins lítið hlutfall af þjóðinni sem neytir einskis kjöts. Í könnun Gallup á vormánuðum ársins 2019, þar sem spurt var hvort fólk væri á sérstöku mataræði eða kúr, kemur fram að tæplega 3% landsmanna skilgreindi mataræði sitt sem grænmetisfæði og til viðbótar skilgreindi 1% mataræði sitt sem vegan (Gallup 2019b). Þessar tölur benda til áframhaldandi aukningar á hlutfalli þeirra sem velja grænmetisfæði og hafa hætt að borða kjöt.
Ljóst er að neysluvenjur fólks hafa tekið miklum stakkaskiptum á liðnum árum, bæði hér á landi og erlendis. Grænmetisfæði virðist höfða sérlega vel til ungra kvenna. Miðað við hratt hækkandi hlutfall þeirra sem neyta ekki kjötvara hér á landi og vaxandi áhuga á umhverfismálum finnast fáar vísbendingar um annað en áframhaldandi vöxt grænmetisfæðis og verður til framtíðar áhugavert að sjá hvort mögulegur vöxtur verði fyrst og fremst innan núverandi markhóps eða hvort neysluhópurinn muni breikka, þannig að grænmetisfæði verði algengara meðal karla og þeirra sem tilheyra eldri kynslóðum. Spurningin er hvort grænkerabylting sé í vændum?
Heimildir:
Forbes (2019) Sótt 19.6.19 af: https://www.forbes.com/sites/katrinafox/2018/05/07/should-vegan-products-be-sold-alongside-meat-and-dairy-items-in-retail-stores/#5e765fdc3204
Gallup (2019a). Neyslukönnun Gallup. Sótt 19.6.19 af: www.gallup.is
Gallup (2019b) Mataræði, maí-júní 2019. Friðrik Björnsson og Arna Frímannsdóttir. Frekari upplýsingar um könnunina má fá hjá fridrik.bjornsson@gallup.is
Gallup (2019c). Sótt 15. Júní af: https://news.gallup.com/poll/238328/snapshot-few-americans-vegetarian-vegan.aspx
Hagstofa Íslands (2019a). Sótt 6.6.19 af www.hagstofa.is, töflukóði LAN01103
Marketwatch (2019) sótt 15. Júní af: https://www.marketwatch.com/story/beyond-meat-is-going-public-5-things-to-know-about-the-plant-based-meat-maker-2018-11-23).
Svt.se (2019) sótt 19.6.19 af svt.se https://www.svt.se/nyheter/inrikes/rekordintresse-for-vegetarisk-mat
Visir.is (2019) sótt 19.6.19 af https://www.visir.is/g/2019190519475/veganaedi-a-hlutabrefamorkudum
Wikipedia (2019). Sótt 15. Júní á https://en.wikipedia.org/wiki/Vegetarianism_by_country
